Тақырып 5. «Дене шынықтыру мен спорт» саласы қызметтері нарығындағы ұсыныс пен сұраныс

Кез келген компанияның алдында, соның ішінде дене шынықтыру мен спорт саласында да алуан түрлі нарық жолдары бар екені анық.

Бұл тарауда біз «Дене шынықтыру мен спорт» саласы шеңберіндегі «ұсыныс» пен «сұраныс» категорияларын қарастырмақпыз. Бұл саланың негізгі өнімі – қызметтер. Қызметтерді өндірушілер – сатушы, ал тұтынушылар – сатып алушы болып табылады.

«ДШ мен С» саласындағы ұсыныс түрлі қызметтерді өндіретін алуан түрлі дене шынықтыру–спорт ұйымдарының санына тікелей байланысты, және көбіне орта немесе жоғары кәсіби білімі бар мамандардың болуы, дене шынықтыру–спорт ғимараттары желісінің дамуы, қаржыландыру мүмкіндіктері және т.б. бағадан тыс факторларға байланысты.

«ДШ мен С» саласы қызметтерінің нарығында белгілі бір қызметті өндірушілердің арасындағы бәсекемен қатар, басқа салалармен де тұтынушының бос уақыты мен қаржысы үшін бәсеке болып тұрады.

Жиынтық сұраныс нарығында «ДШ мен С» саласының қызметтері халықтың абсолют саны, оның табыс деңгейі, халықтың осы қызметтерге жұмсағысы келетін бос уақытының болуы сияқты бағадан тыс факторларымен анықталады.

Мысалы, АҚШ-тағы «ДШ мен С» қызметтері нарығындағы жиынтық сұраныс талдамасын қарастыралық. (қысқартылған нұсқасы).

Халық. 80-ші жылдардың ортасында демографиялық болжам жасалған болатын, соған сәйкес, әр он жылда халық саны шамамен 10%-ға өседі деп күтілді, осыған байланысты қызметтер нарқы 10%-ға өсуі мүмкін деп болжанған.

АҚШ халқының ел аумағында қоныстануы біркелкі емес: орталық пен солтүстік-шығыста американдықтардың 45%-ы, оңтүстікте –33%-ы, қалғандары батыста қоныстанған. Халықтың миграциясы мен иммиграциясына байланысты оңтүстіктегі халық саны 2000ж. дейін шамамен жылына 15%-ға, ал батыс тұрғындарының саны – 20%-ға өседі деп қарастырылды.

Осы болжамның негізінде Дене шынықтыру мен спорт саласы үшін келесідей негізгі бағдарлар белгіленген: халықтың абсолют санының өсуі; әлеуетті клиенттердің арасында егде жастағы адамдардың, әсіресе әйелдердің көбеюі; иммигранттар мен ақ нәсілді емес халық санының өсуі; ел аумағындағы халықтың географиялық тұрғыдан қоныстануындағы өзгерістер; өмір жасының ұзаруына байланысты халық сұраныстары мен қажеттіліктері мазмұнының өзгеруі, денсаулық деңгейінің жақсаруы және т.б. факторлар.

Табыстар. Американ халқының дене шынықтыру мен спортқа жұмсайтын шығындары біршама тұрақты және 80-ші жылдардың орталарына қарай американдықтардың жалпы жеке тұтынымдарының 6,4 – 6,7 %-ын құрады.

Бүкіл елдің әлеуетті нарығынан гөрі елдің нақты аймақтарындағы халықтың шынайы табыстарының негізінде жергілікті нарықтарды зерттеп талдау анағұрлым өнімді болып есептеледі. ДШ мен С қызметтерін мемлекеттік сектордағы ұйымдар көрсеткен жағдайда елдің түрлі аймақтарындағы жергілікті биліктің табыстарын ескеру қажет.

Болжамдағы мәліметтердің негізінде ДШ мен С саласының қызметкерлері келесідей негізгі бағдарларды ескеруі қажет: американдықтардың жалпы ойын-сауық саласына жұмсайтын шығындарының өсуі; халықтың ДШ мен С саласындағы шығындарының біршама тұрақтылығы; жергілікті биліктердің жоғары табысы бар аймақтар (мемлекеттік секторда жұмыс істегісі келетіндер үшін); елдегі жеке табыстары жоғары аймақтар (жеке секторда жұмыс істегісі келетін мамандар үшін).

Бос уақыт. Шынайы жұмыс аптасының ұзақтығы (нақтылы жұмыс аптасы + шынайы ұзаруы/ жұмыс уақытының қысқаруы және демалыс) 35,5 сағ. құрайды, ол 2010 жылға қарай 30 сағатқа дейін қысқаруы мүмкін деп болжанған. Жұмыс уақытын бөлудің алуан түрлері күтілуде – икемді жұмыс кестесі, төрт күндік жұмыс аптасы, жұмыстың бір бөлігін үйде орындау және т.т. Бос уақыттың көбеюі ең алдымен жұмыс аптасының ұзақтығына байланысты емес, демалыс күндерінің көбеюі есебінен жүзеге асырылады деп күтілуде.

«Ақ жағалылар» мен қызметкерлердің «көк жағалылардан» гөрі ұзағырақ жұмыс істейтіні анықталды; зейнеткерлер санының өсуі байқалды және т.т.

Болжамдағы мәліметтер негізінде ДШ мен С салаcының қызметкерлері бос уақыттың демалыс есебінен көбеюі үдерісіне бағдарлануы қажет; демек, ДШ мен С қызметтері демалыс кезінде ұсынылуы тиіс, ал бұл арнаулы бағдарламаларды дайындауды, бұқаралық демалыс орындарын және т.б. ескеруді талап етеді; жұмыс аптасы шеңберінде ДШ мен С қызметтері адамдар бос болған кезде (таңертең ерте, кешке) ұсынылғаны жөн.

Жеке сұраныс нарығында ДШ мен С саласының қызметтері жеке тұтынушылардың немесе тұтынушы топтарының жеке қызметтерге немесе олардың бірнешеуіне сұранысымен сипатталады.

Анықтағанымыздай, сұраныстың негізін қажеттілік құрайды. Алайда нарықтық экономика жағдайында қажеттілік пен тұтыну мүмкіндігінің арасында нақты қызметтің ақысын төлеу қажеттігі болады.

Адамдар бір-бірінен өзінің қажеттіліктерімен бірге табыс деңгейімен де ерекшеленетін болғандықтан, іс жүзінде ДШ мен С қызметтерінің нарығы ұқсас қажеттіліктері мен деңгейі жағынан жақын табыстары бар тұтынушыларды біріктіретін нарық сегменттерінің қосындысы болып табылады.

ДШ мен С саласы қызметтері нарығының сегменттелуі аймақтық демография (аймақтың орналасуы, климаты, халқының саны мен тығыздығы, аймақтың даму динамикасы және т.б.), жеке демография (жасы, жынысы, білім деңгейі, табыс дәрежесі, мамандығы, отбасы жағдайы, ұлты және т.б.) өлшемдерін, өмір стилі өлшемдерін (әлеуметтік статус, бос уақытты өткізудің белгілі бір түрлері және т.б.), жиілік өлшемдерін (дене шынықтыру жаттығулары және спорт түрлерімен айналысу жүйелігі мен ұзақтығы) көрсеткіштерін ескерумен жүзеге асырылуы мүмкін.